طراحی فضاهای آموزشی مدولار و قابل حمل برای مناطق روستایی و محروم با رویکرد یونیورسال دیزاین

در طول چند دهه ی گذشته، با رشد جامعه ی مدنی ایران، نیازی بی سابقه به گسترش آموزش و پرورش عمومی پدید آمد که در نتیجه، مدارس بسیاری در سراسر کشور احداث شد که گاه بدون توجه به ارزشهای اصیل معماری ایران بوده است. در بافتهای نوین از محیط تعلیم و تربیت، بیانگر این نکته ی بسیار مهم است که " طراحی مدارس " باید همواره در تاثیر متقابل با نظام و محتوای آموزش مورد توجه قرار گیرد و از آنجا که محیط بهتر، آموزش و پرورش مطلوب تر را در پی خواهد داشت، لذا به موازات توسعه سیستم آموزشی مدارس، الگوی محیطی مدارس نیز باید تکمیل شود، امری که در تاریخ طراحی مدارس معاصر ایران کمتر به آن توجه می شود. وجود مدارس چادری و کپری یکی از بارزترین نمونه های محرومیت است که با وجود اختصاص اعتبارات فراوان برای رفع این محرومیت، فعالیت آموزشی در این نوع مدارس همچنان ادامه دارد. علت وجود مدارس کپری جابه جایی روستا ها به دلایل گوناگون مانند خشکسالی می باشد و ممکن است روستایی دارای مدرسه مناسب باشد اما بعد از جابه جایی مردم روستا، این مدرسه بدون استفاده باقی مانده و آن ها در مکانی دیگر مدرسه کپری ایجاد کنند. بنابر اصول مصرح قانون اساسی برخورداری از امکانات آموزشی برای همگان باید یکسان و برابر باشد و این وظیفه دولت است که شرایط تحصیل رایگان و مطلوب دانش آموزان را فراهم کند. وضعیت نامناسب مدارس کپری در کشور، همچنان بغرنج و نگران کننده است. به طوری که با وجود وعده های همیشگی مسئولان وزارت آموزش و پرورش درباره کپرزدائی از مدارس کشور در استان های سیستان و بلوچستان، لرستان و کرمان، دانش آموزان همچنان در کلاس های چادری و کپری درس می خوانند. کپر به آلونک ها و سایبان هایی می گویند که در مناطق گرمسیری جنوب با شاخه و برگ درخت نخل ساخته می شوند و روی آنرا با حصیر می پوشانند. برخی از مردمی که در خانه های کپری زندگی می کنند، روستایی و یک جا نشین هستند و در ماه های گرم که بیش از 8 ماه در سال است، درون کپرها زندگی می کنند. عده ای از عشایر کشور هم که همراه با دام های خود کوچ می کنند و زندگی متحرک دارند، زمستان ها در زیر چادر و تابستانها درون کپر ها به سر می برند.استفاده از کپر برای سکونت، ناشی از شرایط خاص اقلیمی و آب و هوایی مناطق جنوب کشور است. کپرها خنک تر از ساختمان و چادر هستند و خانه های کپری تحمل گرمای شدید این مناطق را آسان تر می کنند. در برخی مناطق جنوب که مردم زیر کپر زندگی می کنند، مدرسه هم درون کپر تشکیل می شود. شیوه اقتصاد و معیشت مردم در نوع مسکن آنها موثر است. همچنان که علت وجود مدارس چادری، حرکت ایل و سیار بودن مدرسه است، کپر هم نوعی تطابق با شرایط اقلیمی و شیوه معیشت مردم است. برخی از مسئولین معتقداند تبدیل اکثر واحدهای کپری به فضاهای مناسب تر از قبیل کانتینر، کانکس یا حتی ساختمان باعث ارتقای وضعیت روحی دانش آموزان عشایر می شود. این سخن که دانش آموزان محرومی که داخل کپر و چادر درس می خوانند باید از رفاه و امکانات آموزشی مناسب برخوردار باشند حرف درستی است. اما آیا تبدیل کپر به قفس های آهنی باعث رفاه دانش آموزان می شود؟ البته مسئولین نگفته اند که چه چیزی جایگزین کپر خواهد شد. اما بدون تردید جایگزینی کپرها با کانکس و کانتینر و در بعضی موارد ساختمان، راه حل مناسبی نیست. برخورداری از معلم آموزش دیده و باانگیزه، تجهیزات آموزشی خوب، کمک هزینه تحصیلی، تغذیه و لباس مناسب، حق دانش آموزان مناطق محروم است، اما رفاه به معنای برچیدن کپرها و چادرها و اسکان آنها در کانتینر و کانکس نیست. با هیچ استدلالی نمی توان ثابت کرد که دانش آموزان مناطق محروم داخل کانکس راحت تر خواهند بود. نصب کانتینر و کانکس و حتی ساختمان به جای کپر ممکن است وضع روحی دانش آموزان را بر خلاف تصور ارتقا ندهد و حتی بدتر هم بکند. کلمه کپرزدایی که ساخته و پرداخته مسوولان آموزش و پرورش است، دارای بار منفی نسبت به کپر و کپرنشینان است، در حالی که زندگی در کپر نوعی تطابق بین انسان و شرایط اقلیمی منطقه است همچنان که بادگیرها در یزد و خانه های یخی اسکیموها در قطب شمال چنین اند. حذف کپرنشینی و چادرنشینی تنها در سایه توسعه اقتصادی و اجتماعی کل کشور و به خصوص در مناطق روستایی و ایل نشین حاصل می شود و نخست باید شیوه معیشت مردم تغییر کند. طبعا با تغییر شیوه سکونت، مدارس هم تبدیل می شوند. شاید بهتر باشد به جای حذف مدارس کپری برای اصلاح و بهینه سازی آنها تلاش کرد.